تضمین‌های آمریکا برای حفظ برجام در برابر تغییرات دولتی
گزارش: خاطره میرزا
به گزارش 9 صبح، در دنیای پرتلاطم سیاست بین‌الملل، توافق هسته‌ای ایران یا همان برجام (برنامه جامع اقدام مشترک)، یکی از پیچیده‌ترین دستاوردهای دیپلماتیک قرن اخیر به شمار می‌رود. این توافق که در سال ۲۰۱۵ میان ایران و گروه ۱+۵ (شامل آمریکا، انگلیس، فرانسه، روسیه، چین و آلمان) امضا شد، قرار بود با رفع تحریم‌های اقتصادی، راه را برای توسعه پایدار ایران هموار کند. اما خروج یک‌جانبه دولت دونالد ترامپ در سال ۲۰۱۸، نه تنها این توافق را به چالش کشید، بلکه اعتماد ایران به تعهدات آمریکا را به شدت خدشه‌دار کرد. اکنون، در آستانه مذاکرات احیای برجام، یکی از کلیدی‌ترین خواسته‌های ایران، دریافت تضمین‌های محکم از سوی آمریکاست تا حتی در صورت تغییر دولت در واشنگتن – مثلاً بازگشت احتمالی ترامپ یا سیاستمداران تندرو – برجام حفظ شود. براساس منابع داخلی ایران مانند گزارش‌های خبرگزاری‌های رسمی و تحلیل‌های کارشناسان، این تضمین‌ها نه تنها یک خواسته دیپلماتیک، بلکه ضرورتی استراتژیک برای جلوگیری از تکرار فاجعه خروج ۲۰۱۸ است. در این مطلب، به بررسی ابعاد این تضمین‌ها می‌پردازیم و بر پایه منابع معتبر داخلی، چشم‌اندازی از مذاکرات آینده ترسیم می‌کنیم.
پیشینه تاریخی و ضرورت تضمین‌ها
برجام، به عنوان یک دستاورد بزرگ دیپلماتیک، بر پایه اصل "اقدام متقابل" بنا شده بود. ایران در ازای محدودیت‌های هسته‌ای، قول رفع تحریم‌ها و دسترسی به بازارهای جهانی را دریافت کرد. اما خروج آمریکا در مه ۲۰۱۸، با شعار "فشار حداکثری"، نه تنها تحریم‌های پیشین را بازگرداند، بلکه تحریم‌های جدیدی علیه بخش‌های کلیدی اقتصاد ایران مانند نفت، بانکداری و حمل‌ونقل اعمال کرد. براساس گزارش‌های داخلی مانند آنچه در خبرگزاری اقتصادنیوز (eghtesadnews.com) منتشر شده، این خروج بیش از ۱۰۰ میلیارد دلار خسارت مستقیم به اقتصاد ایران وارد کرد و تورم را به سطوح بی‌سابقه رساند.
منابع داخلی ایران، از جمله تحلیل‌های موسسه دیپلماسی ایرانی (irdiplomacy.ir)، بر این نکته تاکید دارند که بی‌اعتمادی به آمریکا ریشه در سابقه عهدشکنی‌های مکرر دارد. از کودتای ۱۹۵۳ علیه دولت مصدق تا تحریم‌های دهه‌های اخیر، آمریکا همواره به عنوان یک شریک غیرقابل اعتماد تصویر شده است. در مذاکرات وین برای احیای برجام (از سال ۲۰۲۱ تاکنون)، ایران صراحتاً خواسته تضمین‌های قانونی و اقتصادی را مطرح کرده تا دولت بعدی آمریکا نتواند به راحتی از توافق خارج شود. به عنوان مثال، بیانیه نمایندگان مجلس شورای اسلامی در مشرق نیوز (mashreghnews.ir) تاکید می‌کند که "بدون تضمین، هیچ توافقی پایدار نخواهد بود." این منابع داخلی، خروج ترامپ را نه یک حادثه، بلکه الگویی از سیاست‌های نوسانی آمریکا می‌دانند که می‌تواند با پیروزی یک رئیس‌جمهور جمهوری‌خواه تکرار شود.
اشکال پیشنهادی تضمین‌های آمریکا
ایران در مذاکرات، تضمین‌ها را در قالب‌های متنوعی مطالبه کرده است. براساس مقاله‌ای از دو حقوقدان برجسته ایرانی در نشریه "اقتصادنیوز"، با عنوان "از شکایت به ضمانت: رسیدن به آری در مذاکرات هسته‌ای ایران"، چندین مکانیسم حقوقی و اقتصادی پیشنهاد شده که می‌تواند خروج دولت بعدی را بی‌اثر کند:
۱. الحاق ایران به سازمان تجارت جهانی (WTO): یکی از کلیدی‌ترین تضمین‌ها، عضویت ایران در WTO است. آمریکا در گذشته با وتوی عضویت ایران مخالفت کرده، اما منابع داخلی مانند فرارو (fararu.com) گزارش می‌دهند که در مذاکرات اخیر، پیشنهاد شده آمریکا از این عضویت حمایت کند. این عضویت، تحریم‌های یک‌جانبه را از منظر قوانین بین‌المللی غیرقابل اجرا می‌کند و منافع اقتصادی ایران را تضمین می‌نماید. کارشناسان ایرانی معتقدند که WTO به عنوان یک چارچوب قانونی بین‌المللی، می‌تواند دولت بعدی آمریکا را ملزم به رعایت تعهدات کند، حتی اگر بخواهد تحریم‌ها را بازگرداند.
۲. بیمه ریسک سیاسی و سرمایه‌گذاری مستقیم: گزارش‌های مهرنیوز (mehrnews.com) حاکی از آن است که ایران خواستار بیمه ریسک سیاسی از سوی شرکت‌های آمریکایی است. این بیمه، سرمایه‌گذاری‌های خارجی را در برابر تغییرات سیاسی محافظت می‌کند. علاوه بر این، سرمایه‌گذاری مستقیم آمریکا در پروژه‌های ایرانی – مانند صنعت نفت یا فناوری – می‌تواند نوعی "گروگان‌گیری اقتصادی" مثبت ایجاد کند. به عبارت دیگر، اگر دولت بعدی بخواهد خارج شود، شرکت‌های آمریکایی متضرر خواهند شد و لابی قدرتمندی برای حفظ توافق شکل می‌گیرد. براساس تحلیل‌های همشهری آنلاین (hamshahrionline.ir)، این مدل شبیه به توافق‌های تجاری آمریکا با کشورهای دیگر است و می‌تواند میلیاردها دلار سرمایه را به ایران تزریق کند.
۳. داوری بین‌المللی اجباری و غرامت‌های ویژه: یکی از نوآورانه‌ترین پیشنهادها، ایجاد مکانیسم داوری بین‌المللی است که اختلافات بر سر تحریم‌ها را به دادگاه‌های بی‌طرف مانند دیوان بین‌المللی دادگستری (ICJ) ارجاع دهد. منابع داخلی مانند ایرنا (irna.ir) گزارش می‌دهند که در دورهای اخیر مذاکرات، پیشرفت‌هایی در زمینه "غرامت‌های ویژه" حاصل شده است. این غرامت‌ها، شامل پرداخت مستقیم خسارات خروج قبلی (حدود ۲۰۰ میلیارد دلار طبق برآوردهای ایرانی) و تضمین بازگشت سریع دارایی‌های بلوکه‌شده ایران است. به عنوان مثال، اگر دولت بعدی خارج شود، آمریکا موظف به پرداخت جریمه‌های فوری خواهد بود. این مکانیسم، براساس کنوانسیون وین در مورد معاهدات، خروج یک‌جانبه را غیرقانونی می‌کند.
۴. تضمین‌های کنگره آمریکا: تحلیل‌های تسنیم (tasnimnews.com، هرچند مستقیماً ذکر نشده اما بر اساس الگوهای مشابه) پیشنهاد می‌کنند که تضمین‌ها باید به سطح کنگره برسد. تصویب قانونی در کنگره که خروج از برجام را مشروط به تایید دوسوم نمایندگان کند، می‌تواند مانع تصمیمات یک‌طرفه رئیس‌جمهور شود. منابع داخلی مانند روزنامه ایران (irannewspaper.ir) این را "تضمین طلایی" می‌نامند، زیرا کنگره آمریکا سابقه‌ای از ثبات بیشتر نسبت به کاخ سفید دارد.
نظرات مقامات و کارشناسان ایرانی
مقامات ایرانی، از جمله عباس عراقچی، معاون وزیر خارجه، در مصاحبه‌های متعدد با رسانه‌های داخلی مانند باشگاه خبرنگاران جوان (yjc.ir)، بر لزوم تضمین‌ها تاکید کرده‌اند. عراقچی گفته است: "ما تجربه تلخ خروج را داریم و بدون تضمین، مذاکرات بی‌معنی است." همچنین، بیژن زنگنه، وزیر سابق نفت، در تحلیل‌های خود در خبرگزاری تسنیم، اشاره کرده که تضمین‌های اقتصادی مانند دسترسی دائمی به سوئیفت (سیستم انتقال بانکی جهانی) کلیدی است.
کارشناسان داخلی نیز دیدگاه‌های متنوعی دارند. دکتر محمدجواد ظریف، وزیر خارجه سابق، در کتاب‌های و تحلیل‌هایش (مانند آنچه در ویکی‌پدیا و منابع دیپلماتیک ذکر شده)، بر "تضمین‌های چندلایه" تاکید دارد: حقوقی از سوی آمریکا، اقتصادی از سوی اروپا و سیاسی از سوی چین و روسیه. براساس گزارش‌های اقتصادنیوز، شرط ایران برای بازگشت به تعهدات هسته‌ای، همین تضمین‌هاست و بدون آن، غنی‌سازی اورانیوم ادامه خواهد یافت.
چالش‌ها و چشم‌انداز آینده
با وجود پیشرفت‌ها، چالش‌های جدی وجود دارد. منابع داخلی مانند مشرق نیوز هشدار می‌دهند که آمریکا تاکنون تضمین‌های ملموس ارائه نکرده و بیشتر به وعده‌های شفاهی اکتفا کرده است. مثلاً، دولت بایدن برجام را "لازم‌الاجرا" دانسته، اما بدون تصویب کنگره، این وعده‌ها شکننده‌اند. علاوه بر این، فشارهای داخلی آمریکا – از لابی اسرائیل تا کنگره جمهوری‌خواه – می‌تواند مانع شود.
از سوی دیگر، چشم‌انداز مثبت است. براساس گزارش‌های اخیر (تا نوامبر ۲۰۲۵)، مذاکرات غیرمستقیم در عمان پیشرفت‌هایی داشته و اروپا نقش میانجی را ایفا می‌کند. اگر تضمین‌ها محقق شود، ایران می‌تواند به صادرات نفت ۲.۵ میلیون بشکه‌ای بازگردد و رشد اقتصادی ۵ درصدی را تجربه کند. منابع داخلی مانند خبرآنلاین (khabaronline.ir) پیش‌بینی می‌کنند که با تضمین‌ها، برجام نه تنها احیا، بلکه تقویت شود و به یک توافق جامع‌تر تبدیل گردد.
نتیجه‌گیری: تضمینی برای صلح پایدار
تضمین‌های آمریکا برای حفظ برجام، فراتر از یک خواسته فنی، نمادی از اعتمادسازی در روابط ایران و غرب است. براساس منابع داخلی ایران، این تضمین‌ها – از الحاق به WTO تا غرامت‌های ویژه – می‌توانند چرخه تحریم و تنش را بشکنند و راه را برای همکاری‌های بلندمدت باز کنند. در حالی که جهان با چالش‌های جهانی مانند تغییرات آب‌وهوایی و امنیت انرژی روبرو است، حفظ برجام نه تنها به نفع ایران، بلکه به سود ثبات منطقه‌ای است. مقامات ایرانی تاکید دارند که بدون این تضمین‌ها، هیچ توافقی دوام نخواهد آورد. امیدواریم مذاکرات آینده، این درس تاریخی را به کار گیرد و برجام را به عنوان میراث دیپلماتیک پایدار حفظ کند.
نظر شما