حرکت سریع آذربایجان به سمت جنگ با ایران

به گزارش 9 صبح؛ به‌رغم تلاش های دیپلماتیک اخیر برای کاستن از تنش در روابط میان تهران و باکو، دولت آذربایجان و شخص الهام علی‌اف همچنان به اظهارات و فعالیت‌های تحریک‌آمیز خود علیه جمهوری اسلامی ادامه داده است. در همین رابطه الدار ممدف، کارشناس امور آسیای میانه و قفقاز، با انتشار یادداشتی در پایگاه تحلیل رسپانسیبل استیتکرفت با عنوان «چگونه سیاست‌های علی‌اف پیامدهای معکوس دارد؟» استدلال کرده به‌رغم تصور علی‌اف، رویه‌ای که دولت او در قبال مناسباتش با ایران پیش گرفته احتمالا نتایجی خلاف انتظار او را به همراه داشته باشد.

امیدهای موقتی

امید به تنش‌زدایی در روابط ایران و آذربایجان، در پی تماس تلفنی هفته گذشته حسین امیرعبداللهیان و جیحون بایراموف، وزیران خارجه این دو کشور، همان‌گونه که تاکنون مشخص شده، موقتی بوده است.

چند روز پس از این تماس، طی نشست کشورهای مشترک‌المنافع، الهام علی‌اف، رئیس‌جمهور آذربایجان، بدون ارائه هیچ مدرکی، ایران را متهم کرد که از منطقه قره‌باغ برای قاچاق مواد مخدر به روسیه و اروپا استفاده می‌کند. وزارت امور خارجه ایران هم اعتراض خود را با آنچه «ادعاهای حیرت‌انگیز علی‌اف» می خواند، اعلام کرد.

حکومت باکو به مبارزات ضد تهران خود افزوده و شماری از افراد و روحانیون شیعه آذربایجان را که ادعا می‌شود طرفدار ایران هستند، بازداشت کرد، از جمله امام جمعه سابق مسجد جامع باکو، ایلگار ابراهیم اوغلو و همچنین سردار بابایف، سردبیر یک وبسایت مذهبی. ابراهیم اوغلو و بابایف هر دو در ایران تحصیل کرده‌اند. اما در حالی که اولی پس از بازجویی طولانی و مفصلی آزاد شد، دومی رسماً به خیانت متهم شده است- اتهامی که اگر مطابق با برخوردهای قبلی با فعالان مذهبی باشد، احتمالاً منجر به زندان و شکنجه طولانی خواهد شد. ضمن آن‌که احتمالا باکو از این پرونده برای افزایش اعتبار خود در ایالات متحده و اروپا- به عنوان حصاری برابر آن چه «افراط‌گرایی اسلامی» تحت حمایت ایران می‌نامند- استفاده خواهد کرد.

عدم اراده به کاهش تنش‌ها

حوادث اخیر قویا حاکی از آن است که دستکم در حال حاضر، علی‌اف مایل به کاهش تنش‌ها با تهران نیست. موفقیت نظامی باکو برابر ارمنستان به وضوح او را ترغیب کرده آشکارا همسایه جنوبی خود را نیز به چالش بکشد. زمانی که ایران رزمایش‌های نظامی گسترده‌ای را در نزدیکی مرزهای آذربایجان انجام داد، وبسایت‌های حامی دولت او ادعا کردند زرادخانه متعارف این کشور به هیچ عنوان با ادوات و فناوری پیشرفته آذربایجان، که توسط اسرائیل و ترکیه تجهیز شده، یارای رقابت ندارد. او بر ادامه حمایت نظامی و دیپلماتیک آنکارا و تل‌آویو به عنوان بازدارنده مکفی در برابر تهران حساب می‌کند.

در محاسبات علی‌اف، حمایت اسرائیل باید تبدیل به حمایت واشینگتن شود- به ویژه زمانی که چشم انداز احیای توافق هسته‌ای ایران تیره و تار است و آنتونی بلینکن، وزیر خارجه ایالات متحده برای هشدار نسبت به شکست دیپلماسی، در مورد «گزینه های دیگر» سخن می گوید.

ظهور میدانی جایگزین برای فعالیت‌های ضدایرانی

در این شرایط، در حالی که روابط ایران با رقبای سنتی خود در خلیج فارس- عربستان سعودی و امارات متحده عربی- به آرامی در حال ترمیم است، آذربایجان به عنوان یک میدان جایگزین برای فعالیت‌های ضد ایرانی در حال ظهور است. در واقع، از زمان تجدید منازعات میان آذربایجان و ارمنستان در سال 2020، مجموعه‌ای دسته‌ای از اندیشکده‌های واشنگتن، که به دنبال گسترش درگیری با ایران هستند، در این خیالند که آذربایجانی‌های ایرانی رویاهای قدیمی این شاهین‌ها (تندروها) را تحقق خواهند بخشید- یا آن‌گونه که مطلوب آن‌هاست به تجزیه کشور بر اساس گرایشات قومی می‌پردازند- و یا حداقل با تقویت جنبش‌های جدایی‌طلب مسلح تهران را مجبور به چرخش به داخل می‌کنند.

هر کدام از این سناریوها یک پیروزی بزرگ برای اسرائیل- اصلی‌ترین دشمن ایران- و یک انگیزه کلیدی برای این گروه‌ها تلقی می‌شود. حال با افزایش تنش میان تهران و باکو، این شاهین‌ها این هدف را در دسترس خود می‌بینند و به نظر می‌رسد علی‌اف در این تصور است که مزایای احتمالی دلبری از اسرائیل و ایالات متحده بیش از خطرات و هزینه‌های ناشی از خشم تهران است.

پیامدهای ناخواسته اعتمادبنفس کاذب علی‌اف

با این حال اعتماد بنفس علی‌اف بی‌مورد و حتی مضر به نظر می‌رسد. رزمایش های نظامی ایران در نزدیکی مرزهای آذربایجان به عنوان آمادگی برای حمله طراحی نشده، بلکه تنها به منظور جلب توجه باکو نسبت به نارضایتی تهران از سیاست‌های غیردوستانه سابق تدارک دیده شده بود. و این در حالی است که در بیشتر دهه گذشته ایران با چالش‌های موجود در خلیج فارس دست و پنجه نرم می‌کرد اما توجه نسبتاً کمی به قفقاز داشت. با این حال ثابت شده که ایران یک بازیگر ماهر و سازگار در جنگ‌های نامتقارن است که از قضا بسیار کم هزینه است. یکی از پیامدهای قطعی جسارت علی‌اف این است که اکنون تهران بر تقویت بازدارندگی خود در برابر آذربایجان تمرکز خواهد کرد.

یکی از تاکتیک‌های نسبتاً مقرون به‌صرفه که به‌طور سنتی توسط تهران در این زمینه استفاده می‌شود، تشکیل نیروها و گروه‌های نیابتی است. در طول تنش‌های اخیر با باکو، گزارشاتی مبنی بر تاسیس گروه حسینیچلر یا حسینیون (جنبش مقاومت در آذربایجان) منتشر شد. با این حال به نظر می‌رسد در حال حاضر حسینچیلر بیشتر معطوف به تبلیغات رسانه‌ای است تا تدارک یک نیروی واقعی.

این مسئله بدین علت است که آذربایجان وضعیت متفاوتی نسبت به کشورهایی که تهران در آن‌ها از آزمون پرورش نیروهای نیابتی خود با موفقیت بیرون آمده، مانند لبنان یا عراق، دارد. در حالی که این کشور اکثریتی شیعه مذهب دارد، دهه‌ها لائیسیته اتحاد جماهیر شوروی و به دنبال آن تأکید زیاد بر ناسیونالیسم ترکی سکولار در سال‌های استقلال، ارتباط آذربایجان با ایدئولوژی تشیع را کمرنگ کرده است. در حقیقت دولت‌های علی‌اف‌ها- هم الهام و هم پدر و سلفش حیدر- از گسترش تسنن در این کشور به عنوان راهی برای فاصله گرفتن آذربایجان از ایران و نزدیک ساختن آن به ترکیه استقبال کردند. پس از پیروزی آذربایجان در جنگ علیه ارمنستان در سال گذشته، احساسات هوادار ترکیه بسیار تقویت و پرشورتر شده است.

سیاست‌های جدید

دولت همچنین رویکردی پیچیده‌تر در قبال شیعیان مومن اتخاذ کرده است. در حالی که در گذشته مواجهه با این مسئله به شدت به سرکوب متکی بود، اکنون دولت با رهبران مذهبی معتبر همکاری می‌کند تا نوعی شیعه ملی را ایجاد کند، یعنی نوعی از ایمان که از نظر سیاسی به دولت وفادار و مستقل از ایران باشد. یکی از این نمونه‌ها شیخ شاهین حسنلی است که در دهه 1990 به عنوان کسی که به ایران نزدیک بود، شروع به کار کرد و اکنون بخشی از نهاد رسمی مذهبی است. در بحبوحه بحران با ایران، حسنلی صراحتا خود و سایر شیعیان آذربایجان را در فاصله با تهران قرار داد. شایعات در باکو حاکی از آن است که او ممکن است جایگزین رئیس کنونی هیات مدیره مسلمانان قفقاز -یک نهاد دولتی که مسئولیت «اسلام رسمی»- شود، که بسیار نزدیک به ایران است

با این همه، به‌رغم فساد و نابرابری های اقتصادی و اجتماعی که در دوران علی‌اف‌ها بسیار آشکار شده، هنوز مردم معترض در کشور چشمگیر نیستند. در حالی که پیروزی در جنگ می تواند این نگرانی‌ها را برای مدتی تحت الشعاع قرار دهد، اما اثر آن برای همیشه دوام نخواهد داشت. با سرکوب مخالفان سکولار توسط علی اف، کاملاً قابل تصور است که حداقل تا حدی، نارضایتی شکل مذهبی-سیاسی به خود بگیرد و در درازمدت تا حدودی نگاه ها را معطوف به تهران کند.

پان‌ترکیسم؛ چاقویی دولبه

تأکید بیش از حد بر پان ترکیسم در مبارزه با تهران نیز می تواند نتایج معکوس برای باکو داشته باشد. تأکید بر منشأ ترکی برخی از سلسله‌های تاریخی ایران، مانند صفویان و قاجارها، همان‌گونه که برخی از ایدئلوگ‌های باکو ادعا می‌کنند- دلیل خوبی برای جدایی از ایران نیست، بلکه باعث تحکیم ارتباط آذری‌های ایرانی با ایران می‌شود.